De voorgeschiedenis en de totstandkoming van de Wet prejudiciële vragen aan de Hoge Raad

Medio 2012 is de Wet prejudiciële vragen aan de Hoge Raad in werking getreden.3 Deze wet is in eerste instantie een aanvulling op de ‘Wet collectieve afwikkeling massaschade’.4 De wet biedt de mogelijkheid dat de rechter een overeenkomst die voorziet in de afwikkeling van vorderingen tot schadevergoeding, verbindend kan verklaren voor alle gedupeerden in het geschil.5 Beoogd was dat de Wet prejudiciële vragen aan de Hoge Raad6 de mogelijkheid zou bieden aan de Hoge Raad om in zaken van massaschade en andere massavorderingen7, tijdig duidelijkheid te geven over voor dat geschil relevante rechtsvragen. De tijdige beantwoording van belangrijke rechtsvragen in deze zaken kan bijdragen aan de bereidheid van een schadeveroorzaker om over een schikking te praten en kan mede tot gevolg hebben dat een schadeveroorzaker de beantwoording van deze rechtsvragen meeweegt in een schikkingsvoorstel.8 Daarnaast komt het de rechtsvorming en uiteindelijk de rechtseenheid ten goede dat de Hoge Raad in grote zaken snel tot een oordeel komt. Veel individuele procedures raken namelijk overbodig door vroegtijdige inmenging van de Hoge Raad. Bovendien wordt daarmee voorkomen dat feitenrechters tegenstrijdige uitspraken doen. Een mogelijk risico van een prejudiciële vraagprocedure zou een werklastverschuiving zijn van de rechtbanken en gerechtshoven naar de Hoge Raad.9 Uit een tussentijdse evaluatie van de Wpv door Ucall blijkt niet dat er sprake is van een werklastenverschuiving. Voor feitenrechters geldt dat de behandeling van een prejudiciële procedure doorgaans meer inspanning vergt dan andere procedures.10  

De werking van de Wet prejudiciële vragen aan de Hoge Raad

De basis van de Wpv is vastgelegd in art. 81a Wet RO: de Hoge Raad der Nederlanden neemt kennis van prejudiciële vragen die zijn gesteld door rechtbanken en gerechtshoven.11 Het inhoudelijke gedeelte van de Wpv is vastgelegd in art. 392-394 Rv. Bij het lezen van art. 392 Rv valt op, dat de wetgever de feitenrechters veel ruimte heeft geboden wat betreft het onderwerp die een prejudiciële vraag behoort te bevatten. Naast de mogelijkheid tot het stellen van prejudiciële vragen in zaken die betrekking hebben op een veelheid aan vorderingsrechten12, kunnen er ook prejudiciële vragen worden gesteld in zaken die van belang zijn voor de geschilbeslechting van talrijke andere feitelijk vergelijkbare zaken.13

Aan de zijde van de procespartijen en feitenrechters voorziet art. 392 Rv in de wijze van de procesgang van de prejudiciële procedure bij de Hoge Raad. De feitenrechter kan ambtshalve of op verzoek van een procespartij een rechtsvraag stellen aan de Hoge Raad, die bij wijze van prejudiciële beslissing wordt beantwoord. Het antwoord op deze rechtsvraag moet nodig zijn om op de vordering of het verzoek van een procespartij te beslissen.14 De prejudiciële vraag moet passen binnen de hierboven beschreven reikwijdte. De noodzaak van de te stellen rechtsvraag is niet zonder meer aanwezig als deze binnen de reikwijdte valt. Een vergelijkbare rechtsvraag mag immers niet al behandeld zijn in een eerdere uitspraak van de Hoge Raad.15 Voorts is van belang dat de rechter de procespartijen informeert over zijn voornemen om een prejudiciële vraag te stellen.16 De beslissing waarbij de prejudiciële vraag wordt gesteld moet bevatten: het onderwerp van de zaak, de door de procespartijen ingenomen standpunten en de door de rechter vastgestelde feiten. Tevens bevat de beslissing een uiteenzetting dat de Hoge Raad met de beantwoording van de prejudiciële vraag voldoet aan de hierboven beschreven reikwijdte van art. 392 lid 1 Rv.17

De procespartijen worden door de Hoge Raad gedurende een bepaalde termijn in de gelegenheid gesteld om schriftelijke opmerkingen te maken bij de gestelde prejudiciële vraag.18 Na het verstrijken van de termijn neemt de procureur-generaal bij de Hoge Raad een conclusie, waarna uitspraak van de Hoge Raad zelf volgt.19 De Hoge Raad is niet gehouden in een inhoudelijke beantwoording van de prejudiciële vraag te voorzien, indien de vraag zich naar zijn oordeel niet voor beantwoording bij wijze van prejudiciële beslissing leent of de vraag van onvoldoende gewicht is om de beantwoording te rechtvaardigen.20 Het is vermeldingswaard dat de Hoge Raad een aan hem gestelde prejudiciële vraag ook kan beantwoorden als dit de individuele zaak niet meer dient, doch dit nog wel van belang is voor gelijkwaardige zaken.21

De evaluatie van en de uitbreidingsmogelijkheid op de prejudiciële procedure

De Wpv is een onverdeeld succes, aldus Ucall in zijn tussentijdse evaluatie van de Wpv.22 De ontwikkeling van het burgerlijk recht heeft baat bij deze regeling. Alleen al als gekeken wordt naar de behandelperiode van prejudiciële vragen valt op, dat de Hoge Raad deze vragen in gemiddeld 27,3 weken heeft behandeld. Hierdoor wordt dus snel op het hoogste niveau een uitspraak gedaan. De Hoge Raad voldoet hiermee aan zijn eigen verwachtingen, aangezien hij prejudiciële vragen binnen 26 tot 52 weken wil afdoen.23 Daarbij zijn er enkele spraakmakende prejudiciële beslissingen geweest die maatschappelijk van groot belang zijn voor de rechtsvorming en rechtseenheid in het burgerlijk recht.24 Bovendien gaat het in elk van deze gevallen om zaken die de Hoge Raad anders pas later of vermoedelijk helemaal niet zouden bereiken. Dat laatste heeft te maken met de redenatie dat kantonzaken doorgaans niet de Hoge Raad bereiken en dat juist kantonrechters ook geregeld prejudiciële vragen stellen, aldus Giesen en Overheul.25 Doch er zijn ook aandachtspunten. Zo moet er worden gewaakt voor een te grote toestroom van prejudiciële vragen bij de Hoge Raad. Daarbij moet de feitenrechter duidelijk zijn over de vraag of er vooroverleg is geweest met betrekking tot het voornemen over het stellen van een prejudiciële vraag.26 De overige aandachtspunten uit de tussentijdse evaluatie van Ucall zijn meegenomen in het verbeterproces van de prejudiciële procedure en behoeven inmiddels geen aandacht meer.27

Het succes van de Wpv heeft veel voeten in de aarde gehad bij zowel juristen als de politiek. In het strafrecht wordt, mede naar aanleiding van een door Ucall uitgebracht rapport28, inmiddels serieus nagedacht over de invoering van een prejudiciële procedure29 en in het bestuursrecht is met de ‘Tijdelijke wet Groningen’30 al beperkt voorzien in de mogelijkheid om prejudiciële vragen te stellen aan de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State. Ook in het belastingrecht kent men sinds 2016 een prejudiciële procedure.31 Geconcludeerd kan dus worden dat een uitbreiding van de prejudiciële procedure naar het strafrecht en het bestuursrecht in beginsel niet ondenkbaar is. 

Een prejudiciële procedure in het bestuursrecht

Hoewel het bestuursrecht al beperkt is voorzien in een prejudiciële procedure, is hiermee de onderzoeksvraag niet geheel beantwoord. De prejudiciële procedure in de Tijdelijke wet Groningen ziet slechts op rechtsvragen die voortkomen uit een bij de rechter aanhangig gemaakte zaak, die dient als beroep op een besluit van het Instituut Mijnbouwschade Groningen. Hierdoor strekt de huidige prejudiciële procedure in het bestuursrecht niet tot het stellen van rechtsvragen naar aanleiding van een beroep op een besluit van andere bestuursorganen. In het bestuursrecht is er belang bij een optimale waarborging van de rechtszekerheid en rechtseenheid. De laatste jaren is dan ook veel aandacht besteed aan het verhogen van de efficiëntie van de bestuursrechtelijke procedures, weliswaar met wisselend resultaat. Een belangrijke ontwikkeling vond en vindt plaats bij de vorming van jurisprudentie omtrent de verplichting tot het betalen van schadevergoeding aan procespartijen, als de ‘redelijke termijn’ van art. 6 EVRM wordt geschonden.32 Ten aanzien van deze redelijke termijn is het bestuursrecht onder meer gebaat bij hoge mate van efficiëntie. Een prejudiciële procedure heeft in het burgerlijk procesrecht onder meer geleid tot verhoging van de efficiëntie33, waardoor de prejudiciële procedure ook de efficiëntie in het bestuursrecht dienstig kan zijn. Uit de memorie van toelichting bij de Tijdelijke wet Groningen34 blijkt dat ook de wetgever de noodzaak van efficiëntie in het bestuursprocesrecht erkent. 

Vooral in situaties waarin veel vergelijkbare geschillen bestaan, is de bestuursrechtspraak gebaat bij een tijdige uitspraak van de hoogste bestuursrechter. Immers, er zijn duizenden individuele uitvoeringsbesluiten die bestuursorganen moeten maken als gevolg van nieuwe althans gewijzigde wetgeving.35 Vooral dat laatste type uitvoeringsbesluiten zorgt voor veel bezwaarprocedures en beroepzaken. Illustratief zijn de 145 beroepzaken tegen de Vogelaarheffing36, die het indirecte gevolg zijn van de inwerkingtreding van het wijzigingsbesluit ‘Wijziging Besluit Centraal Fonds voor de Volkshuisvesting (subsidie voor wijkenaanpak) en Besluit beheer sociale huursector’.37 Aangezien de hoogste bestuursrechters allen tevens feitenrechters zijn, is hun rechtspraak sterk zaaksgebonden.38 Met de wetgever ben ik dan ook van mening dat het niet ondenkbaar is dat als de hoogste bestuursrechters tijdig een beslissing formuleren, zij hierdoor uiteindelijk als feitenrechters hun werklast kunnen verminderen en daarmee ellenlange doorlooptijden van zaken kunnen voorkomen althans terugdringen.39 Als de bestuursorganen en in het bijzonder de bestuursrechters in eerste aanleg de jurisprudentie van de hoogste bestuursrechters volgen, dan zullen procespartijen minder snel geneigd zijn om in (hoger) beroep te gaan. Het voornoemde bestrijdt eveneens het risico dat een prejudiciële procedure zou kunnen leiden tot vertraging en daardoor tot extra kosten.40 Onder andere door de snelle behandelperiode van de Hoge Raad41 en het hierboven beschreven kader, kan er van uit worden gegaan dat ook de hoogste bestuursrechters de behandeling van een prejudiciële vraag kunnen beperken tot een periode van ongeveer 27 weken. 

Desalniettemin, er kan ook worden ingebracht dat een prejudiciële procedure een risico vormt voor de rechtsontwikkeling. Rechtsvorming van ‘lagere’ feitenrechters komt niet langer althans beperkter tot stand, waardoor de rechtsgemeenschap niet kan profiteren van diverse visies van rechtbanken over vergelijkbare rechtsvragen.42 Uit de tussentijdse evaluatie van de Wpv door Ucall blijkt echter dat een prejudiciële procedure in het civiel recht heeft geleid tot vooroverleg tussen rechtbanken.43 De diverse visies van rechters zouden dus in ieder geval intern nog tot uiting worden gebracht. Verder zou het succes van een prejudiciële procedure in het bestuursprocesrecht kunnen worden betwist. Immers, er wordt gesteld dat het succes van de Wpv voortvloeit uit het stellen van rechtsvragen die zo veel mogelijk zijn “ontdaan van de feitelijkheden”. Een prejudiciële procedure zou daarom niet passen bij de hoogste bestuursrechters.44 Desalniettemin blijkt dat de Hoge Raad bij de behandeling van prejudiciële vragen ook veel waarde hecht aan de feitelijkheden, zo halen Giesen en Ortlep aan.45 Het kan dus eveneens dienstig zijn dat de hoogste bestuursrechters tevens feitenrechters zijn. Vermeldingswaard is dat het bestuursrecht zijn eigenaardigheden heeft. Zo draagt niet één maar dragen er in beginsel drie rechterlijke colleges – de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State, de Centrale Raad van beroep en het College van Beroep voor het bedrijfsleven – de zorg voor de rechtsvorming.46 Het is niet ondenkbaar dat een prejudiciële beslissing gevolgen heeft voor de geschilbeslechting in de verschillende werkterreinen van bijzondere bestuursrechters. Alleen al hierom is verregaande mate van samenwerking tussen de drie rechterlijke instanties van belang. Dat laatste zou het beantwoorden van een prejudiciële vraag behoorlijk complex kunnen maken. Het behandelen van prejudiciële vragen door de ‘grote kamer’47 zou deze complexiteit wellicht kunnen terugdringen, aangezien rechters van alle voornoemde bestuursrechtelijke colleges daarin plaatsnemen.